Zihinsel sağlığımızı anlamak: Stres, anksiyete ve depresyon nedir?

Gün geçmiyor ki yaşamlarımızı, hayat kalitemizi, sağlığımızı, rutinlerimizi, düzenimizi etkileyen bir gelişme yaşayamayalım… Günümüzün hızla değişen, dönüşen ve hatta bazen de altüst olan dünyasında, hepimiz yaşamın getirdiği birtakım zorluklarla başa çıkmaya çalışıyor, bu değişimlere ayak uydurmak için neler yapabileceğimizin yollarını arıyoruz. İş, okul, ailevi sorumluluklar, özel hayat, sosyal görevler, romantik ilişkiler, dünya gündemi, ekonomi, iklim krizi, doğal afetler, mevsim geçişleri derken hızla evrilen dünyamızda, bol gelgitli günler yaşarken bir yandan da yaşam amacımızı bulma ve kişisel hedeflerimizin peşinde koşma çabasız, zihin sağlığımız üzerinde silinmeyecek izler bırakabiliyor. Tüm bunların üzerine bir de geleceğe dair belirsizlik hissi, umutsuzluk, kayıplar, karamsarlık duygusu gibi olumsuzluklar da eklenince ‘Ben ne yaşıyorum!’ diyerek sessiz haykırışlarımız kaçınılmaz oluyor.

Gerçekten de bu kadar çok belirsizlik, değişken gündemler, bitmeyen iş ve sorumluluklar varken; sürekli zamansızlıktan, bir şeyleri yetiştirememekten şikayet ederken, üstüne yaşam jet hızıyla akıp geçtiği için dilediğimiz gibi yaş alamazken ve dünya gündemi talihsiz serüvenler dizisi gibi her gün yeni kesitlerle bizi şaşırtıyorken, ‘Biz ne yaşıyoruz?’ Stres mi anksiyete mi depresyon mu yoksa d şıkkı, hepsi mi? Yaşamlarımızda, bedenimizde, zihnimizde bazen misafir olan bazense sanki ev sahibiymiş gibi takılan bu duygusal durumları nasıl ayırt edebiliriz? Pek çoğumuzun yaşamın belli dönemlerinde yaşadığı bu olumsuz durumları anlamak, ayırt edebilmek ve doğru şekilde yönetebilmek için stres, anksiyete ve depresyon arasındaki ince çizgileri fark edebilmek önemli.

Stres vs. anksiyete vs. depresyon

Uzaktan bakıldığında aynı görünen ama yakına geldikçe farkları ortaya çıkan stres, anksiyete ve depresyon, günlük yaşamlarımızı, hayat kalitemizi, duygu durumlarımızı derinden etkileyebilen en yaygın zihinsel sağlık sorunları arasında. Ancak, kendimizi iyi hissetmediğimizde bunlardan hangisini deneyimlediğimizi bulmak zor olabilir, çünkü belirtileri birbirine benzerlik gösterebilir. Doğru müdahale içinse üçünü ayırt edebilmeyi bilmek oldukça önemli.

Genel yorgunluk hali, isteksizlik, kas ağrıları, iştah sorunları, kilo alma veya verme, sindirim problemleri, baş ağrısı, uyku sıkıntıları, cinsel dürtü kaybı, motivasyonsuzluk, odaklanma sorunları ve çok daha fazlası bu üç zihin sağlığı sorununun da kendini gösterme şekli olabilir. Dolayısıyla, bu kadar benzer semptomlar varken tam olarak ne yaşadığımızı anlayabilme konusunda kafa karışıklığı yaşamamız da kaçınılmaz.

Stres, stres etkeni (stressor) olarak bilinen bir duruma verilen tepkidir. İş, okul veya zor bir ilişki gibi zorlayıcı bir duruma verilen fiziksel veya duygusal bir tepki olabilir. Anksiyete ise stres etkenlerine verilen birçok tepkiden biridir; bu tepki bireyi harekete geçirmeye başlar, yani sorunla baş etmeye hazırlanması için ona sinyal verir. Depresyon ise kalıcı üzüntü, boşluk hissi ve yaşama, günlük aktivitelere, sevilen eylemlere olan ilginin kaybıyla karakterize edilen bir zihinsel sağlık sorunudur. Anksiyete ve depresyon, yaşamın zorlukları karşısında açığa çıkan strese karşı verilen yaygın tepkilerdir. Örneğin, boşanmak ya da işten çıkarılmak büyük bir yaşam tarzı değişikliğine neden olduğundan önce strese, ardından anksiyeteye ve daha sonra da depresyona yol açabilir.

İşten çıkarılan bir birey, bu haberi ilk öğrendiğinde yoğun bir stresle karşı karşıya kalabilir, çünkü hem bedeni hem zihni durumu anlamaya, sindirmeye, baş etmeye çalışıyordur. Bu sırada kortizol, adrenalin gibi stres hormonları olarak da bildiğimiz hormonlar salgılanmaya başlar. Bu hormonlar, stres faktörleri ile (bu durumda işten çıkarılma durumu) başa çıkmamıza yardımcı olurken, yoğun ve sürekli bir şekilde salgılanmaya devam ettikçe zihin sağlığını tehdit etmeye başlar. Birey, işsiz kalması sonucunda geleceğe dair korku ve endişe dolu düşünceler geliştirmeye başlar ve bu durumda da anksiyete ile karşılaşır. Bir süre sonra ise henüz iş bulamadıysa, işini kaybettiği günden sonra bazı arkadaşlarını da kaybettiyse, kirasını, faturalarını ödeyemediyse, kendisini yetersiz hissetmeye başladıysa ve belki de bir daha hiçbir zaman iş bulamayacağını, bu nedenle de hayatının bir daha asla eskisi gibi olamayacağını düşünmeye başladıysa, kendisini depresyonun kollarında bulabilir. Hiçbir şey yapmak istemiyor, kalan arkadaşlarıyla görüşmekten kaçınıyor, artık iş bile aramıyor, önceden keyif aldığı herhangi bir eylemi gerçekleştirmiyorsa, işini kaybetmesinden bir süre geçtikten sonra depresyonu deneyimlemeye başlamış olabilir.

Tüm bunlar olurken birey, karamsarlık, umutsuzluk gibi olumsuz duyguları hissederken, baş ağrısı, sindirim sorunları, odaklanma sorunları gibi fiziksel sıkıntılar da yaşayabilir. Ve bunları hem stresin ilk zamanlarında hem anksiyeteyi deneyimlerken hem depresyona girdiğinde yaşayabilir; çünkü hem süreç iç içe geçmiş halkalardan oluşan bir zincir gibidir hem de tüm bu semptomlar birbirini ardına sıralanabilir. Dolayısıyla stresi, anksiyeteyi ve depresyonu ayırt edebilmek için aralarındaki ince çizgilerin altını çizmek çok önemli…

Stres, anksiyete ve depresyonun semptomları arasında bazı örtüşmeler olabilir, ancak yine de ayırt etmek için her birinin belirtilerini göz önünde bulundurabiliriz:

Stres semptomları:

Uyku problemleri
Bunalmışlık hissi
Konsantre olmakta zorluk
Bulanık görme, göz yorgunluğu
Kas ağrıları
Baş ağrısı
Düzensiz bağırsak hareketleri
Kaşıntılı cilt, cilt döküntüleri
Adet döngüsünde değişimler
Terleme
Baş dönmesi
Kilo alma/verme
Nefes almada zorluk
Mide ekşimesi, hazımsızlık
Hafıza sorunları
Sinirlilik
Yeme alışkanlıklarında değişim

Anksiyete semptomları:

Paniklemiş veya tehlikede hissetmek
Ani korku
Hızlı kalp atış hızı
Nefes darlığı
Hızlı nefes alma
Kronik huzursuzluk, sinirlilik veya gerginlik
Konsantre olmakta zorluk
Uyku sorunları
Sindirim problemleri
Takıntılı düşünceler
Sersemlik veya baş dönmesi
Bir türlü rahatlayamamak
Endişelenmeyi bırakamamak
Düşük ruh hali
Gelecek kaygısı
Duyarsızlaşma veya bedenden ya da zihinden kopuk yaşıyormuş hissi
Hareketsiz duramamak
Baş, sırt, kas ağrıları
Sıcak basması
Mide bulantısı
Geceleri diş gıcırdatma
İğne batma hissi
Cinsel isteksizlik
Tuvalete daha sık ya da daha az gitme ihtiyacı

Depresyon semptomları:

Üzgün ya da umutsuz hissetmek
Sürekli olarak suçlu, değersiz veya çaresiz hissetmek
Uyku sorunları
Cinsel dürtü kaybı
Konsantre olmakta zorluk
Devam eden yorgunluk
Azalan enerji
İlgi eksikliği
Günlük görevler ve kişisel etkileşimler yüzünden bunalmış hissetmek
Hafıza sorunları
Öfke nöbetleri
Yeme alışkanlıklarında değişim
Kendine zarar verme düşünceleri
Sebepsiz fiziksel ağrılar
Kronik huzursuzluk, ajitasyon, sinirlilik
Ağlama krizleri
Boşluk hissi
Küçük olaylarda bile büyük tepkiler verme
İştah kaybı ya da aşırı yeme
Geçmişteki başarısızlıklara takılıp kalma
Genel vücut hareketlerinde yavaşlama

Tüm bu semptomlar, kişiden kişiye farklılık gösterebilir, şiddeti ve sıklığı değişebilir. Ancak, genel olarak stres, anksiyete ve depresyonu buluşturan belirtiler arasında kas ağrıları, sindirim sorunları, uyku problemleri, iştah değişimleri, bunalmışlık hissi ve nefes düzensizlikleri bulunduğunun altını çizmek mümkün.

Stres, çoğunlukla kısa vadeli bir tepki olarak ortaya çıkarken, depresyon ve anksiyete genellikle daha uzun vadeli durumları ifade edebilir. Stres, anlık baskı altında veya anlık değişen durumlar karşısında kendini gösterirken, anksiyete daha çok geleceğe dair endişe ve korkuları kapsar, depresyon ise daha derin ve uzun süreli umutsuzluk, çaresizlik gibi karamsar duygularla ilişkilidir.

Stres vs. depresyon

Stres ve depresyon, yukarıda da belirtildiği gibi çeşitli ortak belirtilere sahip olabilir ve bunların başında uyku düzeninde, yeme alışkanlıklarında ve ruh halindeki değişimler gelir. Ancak, stres günlük yaşantımızda karşılaştığımız olaylar sonucunda gelişir ve genellikle tetikleyiciler yani ‘stressor’lar ortadan kalktığında kendiliğinden yok olabilir. Stres, tek başına bir hastalık değildir, ancak çeşitli rahatsızlıklara zemin hazırlayabilir.

Öte yandan, stres, genellikle tetikleyici nedenlerin var olduğu süreçte ortaya çıkar ve kısa sürelidir. Depresyon, şiddetine bağlı olarak aylar, hatta yıllar boyunca devam edebilir. Depresyonda, stresten farklı olarak kişi daha ciddi ve karamsar duyguları uzun süreli deneyimleyebilir. Stresi kontrol altında tutmak için meditasyon, nefes egzersizleri gibi rahatlatıcı teknikler etkili olabilir; depresyon için önleyici bir yöntem yoktur, tedavi edilmesi gerekir. Depresyon, uzman desteği alınarak, doğru tanı ve tedavi ile ilerlenmesi gereken bir süreci barındırır, tek başına, tedavi edilmeden, kendiliğinden yok olması mümkün değildir.

İlginizi çekebilir: Stres ve depresyonun benzerlikleri nelerdir, birbirinden nasıl ayrılırlar?

Stres vs. anksiyete

Stres ve anksiyete de belirli ortak özelliklere sahiptir; kas ağrıları, iştah değişiklikleri, ruh hali düşüklüğü, uyku problemleri gibi semptomlar depresyonda olduğu gibi anksiyete ile de kendini gösterebilir. Stres, genellikle yukarıda da altını çizdiğimiz gibi kısa sürelidir ve fark edilebilir bir tehdide yanıt olarak açığa çıkar. Anksiyete ise daha uzun süreli olabilir ve kolayca tanımlanabilir bir tetikleyiciye her zaman sahip olmayabilir. Anksiyete, vücudun strese verdiği tepkilerden biridir. Vücudu harekete geçirmek ve savaş ya da kaç tepkisini devreye sokmak için kendini belli edebilir. Bir noktaya kadar, vücudun kendini savunmasına yardımcı olsa da yoğun ve uzun süreli olduğunda zihin sağlığını tehdit edebilir, daha ciddi sorunlara neden olabilir.

Stres ve anksiyeteyi ayırt edebilmek için göz önünde bulundurulması gereken; stresin kısa, anksiyetenin daha uzun süreli olduğu ve stresin tetikleyicisi belli iken anksiyetenin onu tetikleyen hiçbir şey yokmuş gibi görünebilmesidir. Diğer yandan hem stresi hem de anksiyeteyi önlemek için çeşitli müdahaleler yaşam kalitesini ve zihin sağlığını iyileştirebilir. Her ikisi için de yoga, nefes egzersizleri, meditasyon gibi rahatlama teknikleri, günlük düzenli egzersiz, sosyalleşme, sevilen/güvenilen biri ile dertleşme gibi eylemler uygulanabilir ve fayda sağlayıcı olabilir.

Anksiyete vs. depresyon

Anksiyete, geleceğe dair belirsizlik, endişe, korku dolu düşünceler ile tanımlanırken depresyon, üzüntü, umutsuzluk, yaşama dair isteksizlik ile karakterize edilir. Kişi, anksiyeteyi ve depresyonu ayrı ayrı deneyimleyebileceği gibi aynı anda iki zihinsel sağlık sorununu da yaşayabilir ya da uzun süreli anksiyete, depresyonla sonuçlanabilir. Uyku sorunları, cinsel isteksizlik, huzursuzluk hali gibi semptomlar hem depresyon hem de anksiyete belirtilerinde kendini gösterebilir. Ancak, depresyon kişinin uzun süren üzüntü ile yaşamasına ve hatta yaşamak istememesine, hiçbir şeyden keyif almamasına, hiçbir şeye ilgi göstermemesine neden olurken, anksiyete daha çok geleceğe yönelik karamsar düşüncelere işaret eder.

Depresyon, geçmişe takılıp kalmakla daha yakın ilişkiliyken, anksiyete daha çok geleceğe yönelik kaygıları barındırır. Anksiyete, tıpkı stres tepkilerinde olduğu gibi meditasyon, nefes egzersizleri gibi bazı rahatlama teknikleri ile önlenebilir veya yönetilebilir. Ancak depresyonun bu tür müdahalelerle iyileştirilmesi mümkün değildir. Destekleyici ve iyileştirmeye teşvik edici bir ortam oluşturulması için gevşeme teknikleri fayda sağlasa da öncelikli olarak bir uzmandan destek almak ve terapi sürecine, gerekirse ilaç tedavisine başlamak, depresyon ile başa çıkmada oldukça önemli bir yere sahip.

Sonuç olarak, stresin yaşamın kaçınılmaz bir varlığı olduğunu, çünkü sürekli değişen ve dönüşen dünyada maruz kaldığımız olaylara, durumlara bir tepki olarak ortaya çıktığını, bu nedenle onu tamamen ortadan kaldıramasak da önleyici veya etkilerini hafifletici eylemlerde bulunabileceğimizi hatırlamak önemli:

Düzenli egzersiz
Sağlıklı beslenme
Nefes egzersizleri
Meditasyon ve yoga bu konuda yaşamlarımızı iyileştirebilir.

Benzer bir şekilde anksiyete ile başa çıkmak için de bu iyi yaşam alışkanlıkları, zihin sağlığımızı korumada bize yardımcı olabilir. Uzun süren üzüntü ve yaşama dair ilgisizlik, isteksizlik ile kendini belli eden ve stresten, anksiyeteden daha ciddi bir zihin sağlığı sorunu olan depresyon ile baş etmek içinse bir uzmandan destek almak, vakit kaybetmeden tedavi sürecine başlamak gerekir.

Hızla değişen ve pek çok stres faktörleri, tetikleyicilerle dolu olan dünyada zihin sağlığınızı korumak için faydalanabileceğiniz diğer içeriklerimize de göz atabilir, kendinize çok daha iyi bakmaya başlayabilirsiniz:

Kaynaklar: webmd, aayuclinics, mayoclinic, medicalnewstoday, mind.org, wellbeing.gov