Yanılsamalara hapsolmadan yaşamak mümkün mü?

“Bir illüzyonun ölümünden daha üzücü bir şey yoktur.” -Arthur Koestler

Hayatlarımız çoğu zaman ‘yanılsama ve gerçeklik’ arasında sıkışıp kalır çünkü zihinlerimizin ikamet ettiği yerler, fikirlerin ve kavramların öznel dünyasıdır. Bakış açılarımız sürekli bir anlam arayışındayken işler daha da karışır ve gerçekliği tarif etmek için yetersiz olan ve genellikle de paradokslara ve ayrıştırmalara dayanan bir dil kullanırız.

Gerçekliğin ne olduğu sorusuna kesin bir cevap yoktur. En geniş ifadeyle gerçekliği, var olan her şey olarak tanımlayabiliriz. Fiziksel gerçekliğe, uzayda kütle gibi fiziksel özelliklere sahip ve gözlemciden bağımsız olandır diyebiliriz. Zihinsel gerçekliğin ise uzayda bir uzantısı yoktur ve varlığı gözlemciye bağlı olarak sadece bireylerin zihnindedir. Çiçekler, taşlar veya atomik parçalara baktığımızda ise gördüğümüz gerçekliğin sadece kısmi birer temsilidir.  Gerçekliğin zihindeki temsili ile gerçekliğin kendisi arasında büyük bir fark olduğunu bilmek yanılsamanın ne olduğunu anlamak için bize temel bir kavrayış sağlayabilir.

Nihai gerçeklik, kavramlar veya kelimelerle tanımlanamaz. Değişmez olduğu düşünülür. Ancak evrende neredeyse hiçbir şey gerçekten kalıcı değildir. Fiziksel yasaların bile aynı kalacağına dair hiçbir güvence yoktur. Bu anlamda nihai gerçek var olmayabilir. Dahası, gerçekliğin ne kadarının tamamen bilindiği veya insan aklı ve anlayışıyla erişilebilir olduğu da belirsiz olduğundan, nihai gerçekliğe ulaşılamayacağını bile söyleyebiliriz.

“Hayat onun temel anlamı konusundaki bilgisizliğimizle sürdürülen bir şeydir.” -Terry Eagleton

Her bir insan dünyada belirli bir çağda ve mekanda dünyaya gelir; belirsizliğin ve ölümün gölgesinde hepimizin kısa bir ömrü vardır. Bu sınırlı varoluş süreci boyunca bilinmeyene karşı sonu gelmez bir mücadele içinde yaşayıp, dış dünyaya uyum sağlamak zorunda kalırız. Varoluşun, bilişsel önyargıların ve anlayışlarımızın sınırları bizleri gerçeklik olarak algılanabilecek yanılsamalar yaratmaya iter. Bu yanılsamalar bilgi ve anlayış, inanç ve kesinlik, zaman ve sonsuzluk, özgürlük, özgür irade ve hayatın anlamı kavramlarıyla iyice pekişir. Yanılsamalar, gerçeklerle desteklenmeyen hayal gücünden de gelişebilir ve bizlere varoluşsal bir rahatlık sunarlar. Rahatsız edici yönleri ise şeyleri oldukları gibi görme isteksizliği yaratan  önyargılarımızın doğmasına ön ayak olmalarıdır.

“Ne kadar hazin bir çağda yaşıyoruz bir önyargıyı ortadan kaldırmak atomu parçalamaktan daha güç.” -Albert Einstein

Gerçekliğin gizemli doğasının farkına vardığını düşünenlerimizin bile daha derin bir gerçeklik anlayışına mı yoksa sadece bir yanılsamadan diğerine mi geçtiğini anlamak zordur. Nörolojik çalışmaların vardığı sonuç bizlerin gerçeği daha katlanılabilir kılmak için çarpıtmaya büyük bir eğilimimiz olduğunu gösteriyor. İhtiyaç ve arzularımızı tatmin etmek için uyarlanabilen illüzyonlara yönleniyoruz. Bu döngüde yaşarken de bulduğumuz en önemli araç kullandığımız diller ve bakış açılarımızı yansıttığımız teoriler. 

“Hiçbir şeyi kesin sessizliklere, belirsizliklere, suskunluk anlarına, boşluğa emanet edememek, gerçek bir iç yükü…” -Murathan Mungan

Teorilerilerimizi kavramlar ve matematik gibi sembolik sistemler kullanılarak iletiriz ve temelde bunların hepsi insan elinden çıkmış yapılandırılmış fikirlerdir; zihnin dışında bağımsız bir varlıkları yoktur ve her zaman kısmi ve geçicidirler. Deneyimlerimiz ve görüşlerimiz gerçekliğin zihindeki yaklaşık temsilleri olan çeşitli kavramlar tarafından şekillendirildiğinden gerçeklikle doğrudan ilişkiye geçtikleri bir nokta bulunamaz. Kavramsal çerçeve yarattığımızda yaşamın sürekli belirsizliğine karşı bir tür varoluşsal sığınak bulmuş oluruz. Aynı zamanda nispeten bilinebilir ve öngörülebilir bir evrenin içinde yaşamamıza da katkı sağlar bu kavramsal çerçeve. Gözden kaçırılmaması gereken konu ise bu çerçevelerin  yanılsama ile gerçeklik arasında ayrımı yapmayı zorlaştırabilmeleridir çünkü kavramların bir başka işlevi de insan zihnini sınırlamalarıdır.

Bir sabah uyandığımızda alıştığımız dünya bir anda değişebilir, doğal felaketlerin yarattığı belirsizliğin kıskacını çok fazla hissettiğimiz bu dönemde hepimiz kesinliğe, anlamlı ve iyi bir yaşama arzu duyuyoruz. Ancak doğa, insan aklının ona yüklediği herhangi bir anlam veya yorumdan bağımsız olarak neyse o. Doğa ne ahlaklı ne de ahlak dışı; yarattığımız tüm kavramlara karşı da kayıtsız. 

“Hayattaki hiçbir sorun da hayatı fırlatıp atmakla çözülmez.” -Viktor E. Frankl

Bu gerçeklik karşısında biricikliğimizi arıyor ve bu çabamızda her olgudan lehimize bir anlam çıkarmaya çalışıyoruz. Burada önemli olan ‘anlam’ın da pek çok anlamı olduğunu görebilmektir. Douglas Adams’ın Otostopçunun Galaksi Rehberi adlı romanında, süper bir bilgisayar olan ‘Derin Düşünce’ye “hayatın, evrenin ve her şeyin anlamı” sorulur. 7,5 milyon yıllık hesaplamanın ardından Derin Düşüncenin verdiği cevap -42- dir. Derin Düşünce, bu tuhaf sonuç üzerine düşünürken, “Size karşı dürüst olmak gerekirse, bence sorun, sorunun ne olduğunu asla bilmemiş olmanızdır”, der. Filozofların ortaya attığı çeşitli hayatın anlamı teorileri göz önüne alındığında, belki de sorulacak tek bir soru ve dolayısıyla tek bir doğru cevap yoktur.

“Yaşamın yaşam boyu süren bir soru-cevap dönemi olduğunu söyle­mek isterim. Yaşama cevap vermek, kendi yaşamımızdan sorumlu olmak anlamına gelir.” -Viktor E. Frankl

Bu yazının başında her birimizin kendi algısıyla kendi gerçekliğini nasıl yarattığını ve ona büyük bir hayranlıkla bağlandığını yazmaya çalıştım. Çıkan sonuç hayatın temelde bir yorum nesnesi olduğudur. Anlamsızlığın insanlığı çöküşe yönlendirdiğini tarihten alabileceğimiz pek çok dersle görebiliyoruz. Şüphe anlarında da  anlam aramaya devam etmenin yapabileceğimiz en anlamlı şeylerden biri olduğunun farkındayız. Ancak bu kadar büyük bir kavram denizinde varlıklarımızı gerçeklikle uyumlu bir şekilde yaşatmak oldukça zor. İşte bu yüzden yanılsama ve gerçeklik arasında sıkışıp kalıyoruz. Bu sıkışma nedeniyle algımızdaki gerçeklikleri dogmalara dönüştürüp diğer anlam arayışlarını yok sayıyoruz. Bu zıtlıkların içinde belki de yapabileceğimiz yegane şey geliştirdiğimiz kavramlardan bir süre sonra şüphe duymaya başlamak ve bir taraftan öğrenirken bir taraftan da öğrendiklerimizi yeri ve zamanı geldiğinde unutabilmektir. Kısmi çözümlemelerimizi hapsettiğimiz kavramlarla kendimizi sınırladığımızdan yanılsamalarla daha fazla hemhal olduğumuzu görmemiz gerekiyor. 

Temel işimiz belki de sadece özgürce yaşamak ve yaşatmak; yaşamanın ve yaşatmamın yollarını aramaktır ve kurgumuz bazen güven ve sağlık, bazen huzur, bazen barış ve bazen de aşk. Ne kadarında taşın altına elimizi koyuyoruz, neyi besleyip neyi yok ediyoruz. Yanılsamalarımızın önyargılarıyla gelecekteki dünyayı ne hale getiriyoruz. Belki de çözüm “ben”lerin birlikte uyumla nefes alabileceği bir “biz” yaratıp, bir taraftan hakkını vererek yaşamak bir taraftan da daha yaşanabilir bir dünya yaratmak…

Kaynaklar:

• Ben G. Yacobi/The Human Dilemma
• Life Between Illusion and Reality
• Michael M. Prinzing/The Meaning of ‘Life’s Meaning
• Viktor Frankl/ İnsanın Anlam Arayışı

İlginizi çekebilir: Üstünlük krizi duvarına çarpmadan yol almak mümkün