“Bir atı zorla suya götürebilirsiniz, ama zorla su içiremezsiniz”.
Bu Kızılderili atasözünde olduğu gibi, iş hayatında çalışana zorla görev yaptırıldığında, çalışmalarının ne kadar verimli olacağı tartışma konusudur. Modern çağın getirdikleriyle birlikte artık “komuta etme” yöntemiyle iş yaptırmak anlamını oldukça yitirdi. Şirketler daha profesyonel yönetiliyor; yapılan işin verimlilik düzeyini artırmak için bir çok yöntem uygulanıyor.
Bu yazımda sizlerle paylaşmak istediğim konu ise bu yenilenmenin farkında olmayan ve çalışanlarına baskıcı bir tutum sergileyeyerek, mobing uygulayarak, zorla iş yaptıran kuruluşlar. Bu baskının en sık görüldüğü alan ise “fazla mesai” konusu.
Kanunlar, fazla mesai tanımını ve sürelerini çok açık bir şekilde belirtmiştir. 4857 sayılı iş kanununun 63.maddesinde tanımlama yapılmış (a) Fazla çalışma: İş Kanununda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmaları,b) Fazla sürelerle çalışma: Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmaları ifade eder.), bu sürenin toplamının bir yılda 270 saatten fazla olamayacağı belirtilmiştir.
Bu maddeye göre özellikle altını çizmek istediğim nokta, fazla mesainin işçinin rızasını ve yazılı onayını almadan yaptırılamayacağıdır. (Elbette zorunlu ve olağanüstü haller dışında)
Özel sektörün gereklilikleri ya da günümüz koşulları fazla mesaiyi kaçınılmaz kılıyor olabilir. Ancak fazla mesai yerine normal mesainin verimli olması ve işlerin düzene girmesi için; iş planlaması, zaman yönetimi, çalışan verimliliği ile ilgili bir çok farklı yöntem uygulanabilir.
Çalışan psikolojisinin çok önemli olduğunun anlaşıldığı bu dönemde, madalyonun diğer yüzüne beraber bakalım mı? İzin gününde mesai yapmak zorunda olan bir çalışan sizce neler düşünür?
“Yarın Cumartesi yine mi geleceğiz; ama olmaz ki planlarım vardı. Sanki gelince ne yapıyorum. Bir saatte bitireceğim işi tüm gün bitiremiyorum, isteğim yok ki. Ne zaman anlayacaklar merak ediyorum. Buna hakları yok. Gelmek zorundaysam gelirim, ama vakit öldürürüm. Niye kendimi hırpalıyorsam… Bugün de iş bitmesin, nasılsa yarın geleceğim.”
İşte bu sebeple fazla mesailerin çok iyi planlanması gerektiğini düşünüyorum. Çünkü çalışanın istekli olarak yapmadığı hiçbir iş; kaliteli,doğru ve verimli olmayacaktır. Eğer fazla mesai yapılması gerekiyorsa, bunu çalışanın haklarına saygı duyarak ve motive ederek yapmak gerekiyor. Aksi takdirde işleri erken bitirmek adına yapılan bu uygulama, vakit ve enerji kaybından başka bir şey olmayacaktır.
Yazarın diğer yazıları için tıklayınız. tıklayınız.
Not: Fazla çalışma yönetmeliğini merak edenler için 06.04.2004 tarihli, 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmış olan ve hala geçerliğini sürdüren” İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma Yönetmeliği”
İŞ KANUNUNA İLİŞKİN FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA YÖNETMELİĞİ
BİRİNCİ BÖLÜM
Amaç, Kapsam, Dayanak ve Tanımlar
Amaç ve Kapsam
Madde 1 – Bu Yönetmeliğin amacı, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle 4857 sayılı İş Kanunu’nun 63 üncü maddesinde belirtilen haftalık normal çalışma süresinin dışında yapılacak fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaya ilişkin usul ve esasları düzenlemektir.
Dayanak
Madde 2 – Bu Yönetmelik, 22/5/2003 tarihli ve 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41 inci maddesine dayanılarak hazırlanmıştır.
Tanımlar
Madde 3 – Bu Yönetmelikte geçen:
a) Fazla çalışma: İş Kanununda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmaları,
b) Fazla sürelerle çalışma: Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmaları
ifade eder.
İKİNCİ BÖLÜM
Genel Hükümler
Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti
Madde 4 – Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.
Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.
Parça başına veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde, fazla çalışma süresince işçinin ürettiği parça veya iş tutarının hesaplanmasında zorluk çekilmeyen hallerde, her bir fazla saat içinde yapılan parçayı veya iş tutarını karşılayan ücret esas alınarak fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti hesaplanır. Bu usulün uygulanmasında zorluk çekilen hallerde, parça başına veya yapılan iş tutarına ait ödeme döneminde meydana getirilen parça veya iş tutarları, o dönem içinde çalışılmış olan normal ve fazla çalışma saatleri sayısına bölünerek bir saate düşen parça veya iş tutarı bulunur. Bu yolla bulunan bir saatlik parça veya iş tutarına düşecek bir saatlik normal ücretin, yüzde elli fazlası fazla çalışma ücreti, yüzde yirmibeş fazlası fazla
sürelerle çalışma ücretidir.
Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde fazla çalışma ücreti, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 51 inci maddesinde öngörülen yönetmelik hükümlerine göre ödenir.
Fazla Çalışmada Sınır
Madde 5 – Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz. Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerinşahıslarına ilişkindir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.
Serbest Zaman
Madde 6 – Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
İşçi hak ettiği serbest zamanı, 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.
İşçinin bu kanundan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz.
Fazla Çalışma Yapılamayacak İşler
Madde 7 – Aşağıda sayılan işlerde fazla çalışma yaptırılamaz.
a) İş Kanununun 63 üncü maddesinin son fıkrası uyarınca sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde,
b) Aynı Kanunun 69 uncu maddesinin l inci fıkrasındaki tanıma göre gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde (şu kadar ki, gündüz işi sayılan çalışmalara ek olarak bu Yönetmelikte öngörülen fazla çalışmalar gece döneminde yapılabilir),
c) Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında.
Fazla Çalışma Yaptırılmayacak İşçiler
Madde 8 – Aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
a) 18 yaşını doldurmamış işçiler,
b) İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,
c) İş Kanununun 88 inci maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
d) Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler.
Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz.
Fazla Çalışma Yaptırılacak İşçinin Onayı
Madde 9 – Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz.
Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay her yıl başında işçilerden yazılı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır.
Fazla Çalışmanın Belgelenmesi
Madde 10 – İşveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 32 ve 34 üncü maddeleri uyarınca ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve İş Kanununun 37 nci maddesi uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilir.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Yürürlük ve Yürütme
Yürürlük
Madde 11 – Bu Yönetmelik yayımı tarihinde yürürlüğe girer.
Yürütme
Madde 12 – Bu Yönetmelik hükümlerini Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı yürütür.