Hiç düşündünüz mü; neden yalan söyleriz? Yalan söylemek daha iyi bir dünya için hizmet eden küçük aracılar mı yoksa bizleri daha çok çıkmaza sürükleyen tehlikeli sular mı? Pembe yalanlar kabul edilebilir mi? Hiç yalan söylemediğimiz bir dünya mümkün mü? Yalansız bir dünyayı, kimsenin yalan söylemeyi bilmediği zamanları konu alan, başarılı oyuncu Ricky Gervais’in başrolünde yer aldığı The Invention of Lying (Yalanın İcadı) filmi tam da bu konuyu işliyor ve yalanlara bambaşka bir bakış açısı ile yaklaşıyor. Eğer daha önce izlemediyseniz  bu yazımızı okuduktan sonra meraklanıp film listenize ekleyebilirsiniz 🙂 . Yalansız bir dünya en azından şimdilik pek mümkün görünmediğinden bu yazımızda kendimiz de dahil olmak üzere tüm insanların neden yalan söylediğine ve yalan türlerine göz atmak istedik. İşte yalan söylemenin nedenleri ve yalan türleri:

Yalan söylemenin nedenleri

Bazen bir hastaya umut aşılamak, bir çocuğun yüzünü güldürmek, grubun keyfini kaçırmamak, ailedeki huzuru devam ettirmek gibi günlük hayatın içinde yer alan birçok olay karşısında yalan etkili bir çözüm gibi görünebilir. Öte yandan, pek de iyi niyetli olmayan sebeplerle kişiler yalan söyleyebilir. İşte yalan söylemenin en yaygın nedenleri:

Koruma ve savunma

Yalan türlerinden de yola çıkarak yalan söylemenin en büyük nedenlerinden birinin koruma ve savunma iç güdüsü olduğunu söylemek mümkün. Birçok kişi, kendini olası tehlikelerden, olumsuz durumlardan korumak için yalan söyleyebilir. Ya da herhangi bir sözlü saldırı anında hızlıca savunmaya geçmek için yalanların arkasına sığınabilir. Birçoğumuz zaman zaman kendimiz ve sevdiklerimizin çıkarlarını korumak için hem onların hem kendi iyiliğimizi düşündüğümüz için yalana başvurabiliriz.

Empati

Eğer güçlü bir empatsanız, yani karşınızdaki kişi ile empati kurabilme yeteneğiniz gelişmişse kendinizi kolayca onun yerine koyup duygularını, düşüncelerini anlayabilirsiniz. Bu nedenle de ne duymak istediğini, neye ihtiyacı olduğunu ve onun için ne yapabileceğinizi çoğu zaman bilirsiniz. Karşınızdaki kişiyi üzmemek ya da daha iyi hissettirmek, çıkarlarını korumak, zarar görmesini önlemek için ‘beyaz yalanlara’ başvurabilirsiniz.

Manipülasyon

Genellikle kötü niyet barındıran yalanlar, manipülatörler tarafından sıkça söylenebilir. İnsanları birbirine düşürmek, her durumdan kendine çıkar elde etmeye çalışmak, insanlar üzerinde baskı kurmak, kendini ön plana çıkarmak, kısaca, başkalarının zararına olacak şekilde manipülasyon konusunda ustalaşmış kişiler, manipülasyonlarına devam etmek için çoğu zaman beyaz olarak tanımlanamayacak yalanlar söyleyebilirler.

Anksiyete bozuklukları

Bir tür zihinsel sağlık sorunu olan anksiyete bozuklukları; rahat hissetmeme, gerginlik, sinirlilik ve korku duygularıyla da ilişkidir. Anksiyete ile baş etmeye çalışan kişiler, bu duygu durum bozukluğundan kurtulmak ya da etkilerini mümkün olduğunca aza indirerek daha iyi hissetmek için yalan söylemek durumunda kalabilirler. Bu yalanlar, kendine yönelik koruyucu veya faydalı yalanlar olabileceği gibi, gerçeği çarptırıcı, minimize edici, inkar edici yalanlar da olabilir. Kişinin mücadele etmek zorunda kaldığı duygu veya duruma göre söylediği yalan türü de değişiklik gösterebilir.

Benlik algısı ve sosyal kabul

Düşük öz saygıya sahip olmanın daha sık yalan söylemeye sevk ettiğini biliyor muydunuz? Özgüveni düşük kişileri özgüven eksikliğini telafi etmek ve daha etkileyici bir kimlik algısı yaratmak için yalan söyleyebilir. Genellikle kendine yönelik faydalı yalanları tercih eden düşük benlik algısına sahip kişiler, farklı tür yalanları da tercih edebilir. Öte yandan, toplumda kabul görmek, istenilen ve sevilen kişi olmak, onaylanmak ve grup içindeki itibarını artırmak için de yalan etkili bir araç olarak kullanılabilir.

Çatışmadan kaçınma

Olası bir çatışmadan kaçınmak veya tartışma ihtimalini azaltmak için de kişiler farklı türdeki yalanlara başvurabilir. Kişilerarası iletişimde ortaya çıkabilecek anlaşmazlıkları önlemek için gerçeği çarpıtarak yalan söylenebilir ya da yüzleşmekten korkulan konuların üstünü örtmek için de yalanlar kullanılabilir.

Erteleme isteği

Sorumluluklardan kaçmak için görevleri, işleri ertelemek için kişiler kendilerine geçici çözümler üretmeye çalışabilir. Bu nedenle yalan söyleyerek zaman kazanmaya ve yapmaları gereken işleri ötelemeyi tercih edebilirler.

Kin besleme

Kişinin geçmişte yaşadığı bir sorun, travma, olumsuz herhangi bir olay başkasına karşı kin veya nefret duygusu beslemesine sebep olabilir. Öç alma arzusu ya da kişinin onu zor duruma sokan birine zarar vererek ödeşme isteği, kasten yalan söylemesinin ardındaki motivasyonu yaratabilir.

Ortalığı karıştırma

Ne yazık ki özellikle dramadan beslenen insanlar zaman zaman ortalığı karıştırmak, başkalarını birbirine düşürmek veya insanların tepkilerini izlemek için de yalan söyleyebilirler. Neler olacağını merak ettikleri için veya başkalarını zor durumda bırakmaktan tuhaf bir şekilde keyif aldıkları için türlü türlü yalanlarla ortalığı karıştırabilirler.

Yalan türleri

Yalan söylemenin sebeplerine baktığımızda aslında birçoğumuzun zihninde yalan türleri de belirlemeye başlıyor olabilir. Ama gerçekten sandığımız gibi yalnızca iyi-kötü ya da pembe-siyah yalanlar mı var, yoksa daha mı fazla?

Farklı kaynaklar, yalan türlerini sınıflamak için farklı farklı isimler kullanıyor olsa da biz en yaygın olanları paylaşmak istedik. İşte çoğumuzun yakından tanıyacağı yalan türleri:

Kendine yönelik faydalı yalanlar: Bu tür yalanlar, kişinin kendisi adına olumlu bir sonuç elde etmek için söylediği yalanlardır. Örneğin, bir miktar para bulduğunuzda onun size ait olduğunu söylemeniz bu tür yalanlara örnek olabilir. Ya da bankada sıra beklerken veznede yanan numaranın sahibi ortaya çıkmadığında kendi sıranızmış gibi ilerlemeniz kendine yönelik faydalı bir yalan olarak değerlendirilebilir.

Kendine yönelik koruyucu yalanlar: Kişinin kendisini olumsuz bir sonuçtan kurtarmak için söylediği yalanlardır. Sevdiğiniz bir arkadaşınızın istemeden vazosunu kırdığınızda kıranın siz olmadığını söylemeniz kendinize yönelik koruyucu bir yalan olabilir. Ya da işinizle ilgili olası bir dikkatsizliğiniz sonucunda oluşan olumsuz durumun nedenini bilmediğinizi söylediğinizde, bu kendinizi korumak için söylediğiniz yalan olarak düşünülebilir.

Başkalarına yönelik faydalı yalanlar: Bu tür bir yalan söylerseniz, başka biri için olumlu bir sonuç elde etmeyi amaçlamış olursunuz. Basit bir örnek vermek gerekirse, küçük bir çocuğun yaptığı resim ilgili ‘gördüğüm en güzel resim’ dediğinizde bu tür bir yalan söylemişsiniz demektir.

Başkalarına yönelik koruyucu yalanlar: Tıpkı kendine yönelik koruyucu yalanlar gibi olumsuz sonuçlardan kaçınmak ve başkalarını korumak için söylenen yalanlardır. Örneğin, yakın bir iş arkadaşınızın ofisteki kahve makinesini bozduğunu bildiğiniz halde haberinizin olmadığını söylemeniz onu korumak için söylediğiniz bir yalan olabilir.

Pareto faydalı yalanlar: Öncelikle, bu yalan türündeki pareto kavramının, bildiğimiz pareto ile pek de ilişkili olmadığını belirterek başlayalım. Kişisel gelişim, ekonomi, psikoloji ya da iş dünyasında farklı tamlamalarla kullanılan pareto ilkesi en fazla çabayı, en fazla değer yaratacak etkene harcamak gerektiğini savunur. Pareto faydalı yalanlar içinse kişinin hem kendisine hem de başkalarına fayda sağlamak amacıyla söylediği yalanlar olarak tanımlanır. Belki de grubun faydasına olarak da isimlendirebilir. Örneğin, grup halinde bir yarışmaya katıldığınızda hazırlık yapmak için en iyi salonu seçip sonra da salonun size ayrıldığınızı söylediğinizde bu tür bir yalana örnek oluşturabilirsiniz.

Pareto koruyucu yalanlar: Pareto koruyucu yalanlar ise hem kendinizi hem de başkalarını olası olumsuz sonuçlardan korumak için söylediğiniz yalanlardır. İşler ters gittiğinde partiyi planlayanın siz ve arkadaşlarınız olmadığını söylemeniz bu yalan türüne örnek olabilir.

İnkar yalanları: Adından da anlaşıldığı üzere gerçeği reddetmek yani inkar etmek için söylenen yalanlardır.

Minimizasyon yalanları: Yine ismiyle anlamının benzerlik gösterdiği bir yalan türü olan minimizasyon yalanları, olanları, yapılanları ‘en aza indirgemek’ amacıyla söylenen yalanlardır. Örneğin, ‘kaza ile oldu ya da zaten hasarlıydı’ gibi söylemler bu yalanlara örnek olabilir.

Fabrikasyon yalanları: Uydurma yalan olarak da geçen bu yalan türü, hiç ortada olmayan gerçeklerden tamamen uzak, kişinin farklı sebepler nedeniyle söylediği yalanlardır. İyi veya kötü niyetli olabilir, bu nedenle söylenme amacı kişiden kişiye büyük farklılıklar gösterebilir ve belli bir kalıbın içinde olması zordur.

Abartılı yalanlar: Bu yalan türü, gerçeğin çarpıtılması bakımından minimizasyon yalanına benzer; ancak bir yandan da olan şeylerin abartılarak aktarılmasını içerir.

Tüm sebeplerden ve türlerden anlaşılabileceği üzere bazen bir yalanın altında kişisel çıkarlar, başkalarını koruma içgüdüsü, sorunları önleme çabası gibi iyi niyetli sebepler yatıyor olsa da her zaman öyle değil. Kötü niyetli yalanlar da en az iyi amaçlı yalanlar kadar yaygın olabilir ve tüm yalanların içeriği kişiden kişiye değişebilir. The Invention of Lying filminde olduğu gibi yalansız bir dünya mümkün olur mu bilinmez ama kişisel çaba ile özellikle kötü niyetli yalanlar en aza indirgenebilir.

Kaynak: mindbodygreen, psychcentral, liveboldandbloom

İlginizi çekebilir: Yalan söylemenin kendine özgü dili ve bu dili fark etmenin yolları