Gizli bir manipülasyon silahı olarak “gaslighting”

İstismarın en kötüsü, siz farkında olmadan maruz kaldığınız davranışlardır desem, muhtemelen çoğunuz bana katılırsınız. Çünkü bir şeyin önüne geçebilmek ya da mücadele etmeye karar vermek için önce problemi saptamak gerekir. Kendisine fiziksel ya da manevi olarak kötü davranıldığını herkes anlayabilir; fakat ya karşınızdaki bunu size hissettirmiyorsa? Dahası, ya karşınızdaki kişi, sizin bu kendisine konduramadığınız davranışlarının farkında bile değilse? Ya gaslighting’e maruz kalıyorsanız?

Henüz Türkçe bir karşılığı bulunmayan gaslighting, birinin sizi başka bir gerçekliğe inandırmaya çalışması şeklinde açıklanabilir. Açıklaması ise, terimin geldiği tiyatro oyununda gizli.

Gaslighting’in psikolojideki yerinin aksine, terimin çıkış noktası epey eskiye dayanıyor. İsim, Patrick Hamilton’ın 1938 tarihli Gas Light (gaz lambası, ya da gaz lambasının ışığı olarak çevrilebilir) adlı tiyatro oyunundan geliyor. 1944 yılında Ingrid Bergman’ın başrolünde olduğu bir sinema filmine de uyarlanan yapıtta bir kadın, evinin eskisine göre daha loş olduğunu iddia ediyor. Kocası ise buna karşı çıkarak ışıkların normal olduğunu ve eşinin hayal gördüğünü söylüyor. Böylece, kadın yavaş yavaş kendi aklından şüphe etmeye ve delirdiğini düşünmeye başlıyor. Oysa aslında adam, tam da eşini delirdiğine inandırmak için, gaz lambalarının ışıklarını hafifçe kısıyor. Asıl amacı ise karısına gerçeklik duygusunu kaybettirerek, mücevherlerine konmak.

Gaslightingin gündelik hayatta karşımıza çıkış şekilleri ne yazık ki bu kadar bariz değil. Saptanması oldukça zor olan bu psikolojik istismar ve manipülasyon türü aile içinde ya da arkadaşlar arasında da görünmekle beraber, özellikle kişilerin birbirine çok yakın olduğu romantik ilişkilerde karşımıza çıkıyor. İlişkinin bir tarafı diğerinin manipülasyonuyla kendini sürekli hatalı, kötü, yanlış hissedebiliyor. Fazla duygusal olduğunu, sorunları çok abarttığını düşünebiliyor. Filmdeki gibi delirdiğini düşünmese de, ilişkide yanlış giden her şey için kendini suçluyor ve yıkıcı bir yola giriyor.

Gaslightingin toplumsal, hatta küresel bir karşılığı da var. Benzer olayları teröristin ırk ve dinine bağlı olarak farklı yorumlayan medya kuruluşları ve bizi farklı bir gerçekliğe ikna etmeye çalışan mercilerin tümü aslında gaslighting yapıyor.

Gaslighting gerçekleri:

• Gaslighting bilerek ve isteyerek yapılmıyor olabilir: Elbette bu, var olduğu gerçeğini değiştirmez. Mevcut gerçekliği değiştirmek için olayları farklı anlatmak ve olmuşu inkar etmek en bilinen gaslighting taktikleri iken, kimi insanlar bu inkara kendilerini dahi inandırabiliyorlar. Özellikle narsisist kişilik bozukluğu olan, haksızken üste çıkarak kendini kurtarmaya alışkın kişilerin sıkça başvurduğu bir yöntem.

• Manipülasyon, gaslightingden ibaret değildir: Kümeler konusunu sevenler için şöyle açıklayayım: Manipülasyon, gaslightingi kapsar. Manipülasyon genel olarak karşınızdakine istediğinizi yaptırmanızı sağlarken, gaslightingde kişinin kafasında yaratılan soru işaretleri kendinden şüphe etmesine ve öz güveninin zedelenmesine neden olabilir.

• Gaslighting kurbanı, neler olduğunu anlamıyor ya da hatırlamıyor olabilir: Geçici bir hafıza kaybından ziyade, “şimdi neden böyle oldu?” şeklinde bir kafa karışıklığından ve bazı anıların silinmesinden bahsediyorum. İnsan beyni kendisine acı veren ve gerçekliği soru işaretli konuları unutmaya meyilli olduğundan, gaslightinge maruz kalan kişilerin de anılarında bazı boşluklar olması doğal karşılanıyor.

Gaslighting kurbanı olduğunuzu nasıl anlarsınız?

Dediğim gibi, gaslighting gerçeklik algısıyla oynadığından saptaması oldukça zordur. Ancak, kendinize şu soruları sorarak gaslightinge maruz kalıp kalmadığınız hakkında fikir edinebilirsiniz:

• Tam olarak tanımlayamasanız da, yolunda gitmeyen bir şeyler olduğu hissine sıkça kapılıyor musunuz?
• Eski benliğinize nazaran, öz güven kaybı yaşıyor musunuz?
• Kafanızın karışık olduğunu hissettiğiniz oluyor mu?
• Başkaları ne kadar sizi yüceltirse yüceltsin, yeteneklerinizden ve kendinizden şüphe ediyor musunuz?
• Kendinizi, fikirlerinizi ve değer yargılarınızı sorgularken bulduğunuz oluyor mu?

Şayet siz de bu manipülasyon ve istismara uğradığınızı düşünüyorsanız, öncelikle ilgili kişileri hayatınızdan çıkarmanız faydalı olacaktır. Şayet yolunda gitmeyenin ne (ya da kim) olduğu konusunda kafanız karışıksa, bir terapiste danışmakta fayda olabilir.

Kaynaklar:
Psych Central
Bianet
Pudra

İlginizi çekebilir: Manipülasyon sanatı: Manipülasyon kurbanı olabilir misiniz?