Fedakarlık psikolojisi: Çevremizdeki insanlara yardım etme içgüdümüzün altında yatan bilimsel gerçekler

“Sevilmek için sevmek insanlara özgüdür; sevmek için sevmek ise meleklere.”

– Alphonse de Lamartine – 

Sürekli paylaşılan, epeyce dalgası da geçilen sevimli kedi videoları kadar sık karşımıza çıkan bir şey varsa o da, birbirine şefkat gösteren ve yardımcı olan çeşitli hayvan videoları olsa gerek. Bu görüntüler, fedakarlık, diğerlerini düşünme ya da diğerkamlık diye açıklanabilen “altruizm” teriminin sadece insana özgü bir özellik olmadığını kanıtlıyor. Bu erdeme sahip olmanın yolu, başkasına yardım ederken sadece onun iyiliği için yardım etmekten geçiyor. Kendimiz için hiçbir şey istemeden ya da bir çıkar ummadan…

Tüm canlılar için geçerli bir önerme var: Eğer ihtiyaç içinde yaşamayacak kadar şanslıysak, ihtiyaç duyan başkalarına yardım etmek doğal bir içgüdüdür. Altruizmin kökenini araştıran bilim insanları, bu içgüdünün insanda gelişimini anlamak için primatlara, bir diğer deyişle maymunlara yönelmişler. Evrim teorisine göre, insanlar ve şempanzelerin ortak ataları 5-7 milyon yıl öncesine dayanıyor. Şempanzeler insanlar kadar yardımsever ve işbirlikçi olmasalar da, yapılan deneyler bu doğal içgüdünün onlarda da var olduğunu kanıtlıyor.

Güney Amerika’da yaşayan Saki maymunları ve Lion Tamarin (pembe maymunlarda) diğerlerini düşünme yetisi ile ilgili iki video, konuyu net olarak özetliyor: Zürih Üniversitesi’nden Judith Burkart’ın bu deneyinde, kayan bir tahtanın bir ucuna yiyecek konuyor. Tahtanın her iki ucunda maymunların bulunduğu bu deneyde, tahtaya erişip onu çekebilecek taraftaki maymunların bu işten hiçbir çıkarları olmadığı halde bunu yaptıkları ve arkadaşlarının yiyeceğe erişmesini sağladıkları görülmüş.

Yukarıda bahsedilen deney, 15 farklı primat ve 5-7 yaşları arasında 3 grup çocuk ile tekrarlanmış. İnsanlar ve bazı maymun türlerinde çok görülen başkalarının yararını gözetme durumuna şempanzelerde daha az rastlansa da, deneylerin tümünden benzer sonuçlar alınmış. Bu davranış biçiminin beyin büyüklüğü, avlanma alışkanlıkları, sosyal bağlar gibi çeşitli etkenler ile etkileri incelendiğinde, altruizmin tek bir alışkanlığa doğrudan bağlı olduğu ortaya çıkmış: Kooperatif yetiştiricilik. Yani sadece anne tarafından değil, baba, nine, dede, kardeş ve diğer aile efradı tarafından elbirliğiyle yetiştirilen insan gibi türlerde, diğerlerini düşünme ve yararlarını gözetme alışkanlığı açıkça daha fazla.

Peki tüm bu deneylerin ve sonuçların, ya da insanların başkalarını düşünmesinin pratik yararı ne olabilir?

Ahlak felsefesi ile uğraşan ve bir TEDTalks konuşmasıyla dikkatimizi çeken Peter Singer, “verimli altruizm” adı verilen bir olguya dikkat çekiyor. Bu terim özetle, diğerlerine yardım etme ya da onların faydasını gözetme içgüdüsünün sadece tanıdıklara değil, tüm dünyaya ve insanlığa yararlı olacak biçimde kullanılması anlamına geliyor. Bunun için sürdürülebilir yardımlar yapmayı öğrenmenin, bir diğer deyişle “balık vermek yerine balık tutmayı öğretmenin” yollarını aramak gerek.

Peter Singer, yardım konusunda kafayı kurcalayabilecek dört soruyu ve ikna edici cevaplarını sunuyor bizlere:

1. Ne kadar fark yaratabilirim ki?

Milyarder olmanıza gerek yok. Bu bir deniz yıldızı hikayesi: Ne kadar fark yaratabileceğinizi sadece siz belirleyebilirsiniz.

2. Kariyer hedeflerimi bırakmam gerekir mi?

Kariyer hedeflerinden vazgeçmek şöyle dursun, eğer yüksek maaşlı bir çalışan olursanız bağışlayabileceğiniz para ile beş yardım görevlisinin maaşını ödeyebilirsiniz. Bu, bir yardım görevlisi olmaktan çok daha verimli olur.

3. Bu tür yardımlar bürokratik engellerle dolu ve faydasız değil mi?

Yaptığınız etkiye nicelik olarak bakarsanız, nasıl bir yardımın daha faydalı olacağını görebilirsiniz. Örneğin, kör bir Amerikalı’ya yardım için bir köpek alıp eğitmeye harcanacak para ile, göz tansiyonu yüzünden kör olan 400 ila 2000 kişiyi tedavi ettirmek mümkün.

4. Bu kadar ağır bir yükü taşıyabilir miyim?

Tüketim toplumunun yaşam döngüsü şu şekilde işler: Çok çalış, para kazan, alışveriş yap, paranı bitir, çok çalış. Mutluluk peşinde ama gerçekten mutlu olmadan. Bilinçli bir yardım hareketi ise, başkalarına bir fayda sağladığınızı bilerek huzur dolmanızı sağlayacaktır. Yani bu bir yük değil.

Verimli altruizm hareketi ve gerçek hayattan örnekler için tüm Uplifers okurlarının Peter Singer’ın konuşmasını izlemesini öneriyoruz:

Yazarın diğer yazıları için tıklayınız. 

Kaynaklar: 

http://www.iflscience.com/plants-and-animals/why-are-humans-altruistic

http://www.youtube.com/watch?v=Diuv3XZQXyc

http://effectivealtruism.ch/

http://www.princeton.edu/~psinger/

http://www.nature.com/ncomms/2014/140827/ncomms5747/full/ncomms5747.html

https://80000hours.org/