Ben nerede hata yaptım? Neyi eksik yaptım da bu çocuk böyle birine dönüştü? Bu kararı alırsam acaba çocuğum zarar görür mü? İleride yaptıklarımdan çok yapamadıklarım için pişman olacak mıyım? Çocuğumla yeterince kaliteli zaman geçiriyor muyum? Ağladığı zaman sarılmak yerine bu kez dikkatimi hiç ona vermesem… ama ya güvensiz bağlanırsa? Ebeveynlikte suçluluk duygusu oluşturan binlerce düşünceden sadece birkaçı…
Ebeveyn olanlar ve ebeveyn olmayı düşünenler… Bu ve benzeri sorular sizlere bir yerlerden tanıdık geldi mi? Ebeveyn olmanın zorluğu sadece size ihtiyaç duyan birine bakım vermekle değil, duygusal ihtiyaçlarını olabilecek en ‘mükemmel şekilde’ karşılamakla da ilgili.
Çoğu anne-babanın iyi bir ebeveyn olma kaygısıyla kendini suçlaması ve yetersiz hissetmesi gibi bir durum söz konusuyken, dışarıdan bakıldığında herkesin ‘en iyisini’ kendisinin bildiğini iddia etmesiyle birlikte işler çok daha karmaşık hale geliyor. Ebeveynler gece başlarını yastığa koyduklarında, kendilerine bile itiraf etmekte zorlandıkları hataları nedeniyle acı çekiyor ve suçluluk hissiyle mücadele etmeye çalışıyorlar.
Bebeklerin ve çocukların karşılanması gereken ihtiyaçlarıyla ilgili bilgilerin artık herkes için daha fazla erişilebilir hale gelmiş olması, sosyal medyada her şeyin en iyisini bildiğini düşünen ve sadece en mutlu anlarını diğer ebeveynlerle/ebeveyn adaylarıyla paylaşan ‘InstaMom’ların mantar gibi türemesiyle ebeveynlerin ‘yetersizlik’ ve beklentileri karşılayamamanın neden olduğu ‘suçluluk’ duyguları hiç olmadığı kadar artmış durumda. ‘İdeal ebeveyn’ kavramının altı daha fazla dolduruldukça, ebeveyn davranışlarının ve tutumlarının çocuğun ileriki hayatında nasıl etkilerinin olabileceğiyle ilgili daha fazla bilgiye maruz kaldıkça ebeveynlerin de davranışlarıyla ve tutumlarıyla ilgili endişeleri ve hem yaptıkları hem de yapamadıklarıyla ilgili suçluluk duyguları çok daha yoğun hale geliyor. Çocukların sağlıklı gelişimini olumsuz etkileyen, geçmişte oldukça sıradan gibi görülen ve dikkat edilmeyen herhangi bir tutum bugün çok daha fazla sorgulanıyor, irdeleniyor ve yargılanıyor.
Ebeveynlikte suçluluk duygusunun nedenleri
Birçoğumuz kişisel gelişim kitaplarıyla, bireysel terapiyle, ebeveynlik eğitimleriyle ve bilgilendirme amaçlı oluşturulmuş sosyal medya paylaşımlarıyla kendi çocukluğumuz hakkında “toksik ve yanlış” olan şeylerin derinliklerine indiğimiz için, kendi ebeveynliğimizle ilgili suçluluk duygumuz daha da ağırlaşıyor ve ebeveynlik deneyimi taşıması son derece ağır bir yük haline dönüşüyor.
‘Asla annemin yaptığı hataları yapmayacağım.’ ya da ‘Babam gibi ilgisiz bir ebeveyn olmayacağım.’ düşünceleriyle kendimize biçtiğimiz rolleri mükemmel şekilde yerine getirmeye çalışırken, kendimizi aldığımız her kararda ‘Acaba çocuğum ileride terapistine benimle ilgili neler anlatacak.’ düşüncesiyle boğuşurken buluyoruz.
Diğer ebeveynlere, çevremizdeki insanlara ve hatta kendimize bile bazen kontrolden çıktığımızı ve savunmasız hissettiğimizi anlatmaktan çekiniyoruz. Sonuç olarak da çevremizdeki diğer ebeveynlerin karşılaştıkları problemlerle, bizden çok daha iyi başa çıktıklarına yönelik yanlış bir algı geliştiriyor; tuhaflıklarımızı, hatalarımızı, utanç verici deneyimlerimizi tek başımıza sırtımıza yükleyip, yoğun bir suçluluk hissiyle yaşamımızı devam ettirmeye çalışıyoruz.
Peki, yaptığınız herhangi bir şeyin çocuğunuzun incinmesine neden olduğu gerçeğiyle yüzleştiğinde ne yapmalısınız? Ortaya çıkan suçluluk duygusuyla nasıl baş edebilirsiniz? Tüm bu soruların cevabını bulabilmek için öncelikle ebeveynlikte suçluluk duygusunun kaynaklarının neler olduğunu öğrenmeniz gerekiyor.
1. Çalışan bir ebeveyn olmak
Ev dışında çalışan ebeveynler için, en büyük suçluluk kaynaklarından biri, çocuğunun en çok ihtiyacı olduğu zamanları ev dışında, başka birileri için çalışarak harcamaktır. Çalışan ebeveynlerin büyük çoğunluğu işini sevdiği için suçluluk duyar. Maaşına ihtiyacı olduğu için suçluluk duyar. Aldığı maaşa ihtiyaç duymadığını düşündüğü halde çalışmaya devam ediyorsa daha da suçlu hisseder. İşe gittiğinde evdeki kaotik ortamdan uzaklaşmanın verdiği rahatlıktan rahatsız olur. Hem çocuğundan az da olsa uzaklaşıp tek başına, özgürce hareket edebileceği için sevinir; hem de buna sevindiği için kendine öfkelenir.
Çalıştığınız için çocuğunuzla ilgilenemediğinizi düşündüğünüz anlarda, çocuklarınızla gün içinde sadece yarım saat kaliteli vakit geçirmenizin bile duygusal gelişimlerine katkı sağladığı gerçeğini hatırlamanızı isteriz. Yapılan araştırmalar, kreşe ve okul öncesi eğitim kurumlarına giden çocukların, tüm gününü evde geçiren çocuklara kıyasla dil, sosyal ve bilişsel becerilerinin çok daha iyi geliştiğini gösteriyor. İşe gitmek size daha mutlu hissettiriyorsa ve daha kaliteli, tatmin olmuş, mutlu bir yaşam sürdürmeniz için çalışmaya ihtiyacınız varsa; bu ihtiyacınızın karşılanmış olması çocuğunuzla çok daha kaliteli zaman geçirmenize yardımcı olabilir.
Kendiniz için herhangi bir şey yaparken çocuğunuzla geçirebileceğiniz zamandan çaldığınızı hissediyorsanız kendinize ‘Eşimle baş başa yemek yediğim için, arkadaşlarımla buluştuğum için, kuaföre gidip kişisel bakımıma zaman ayırdığım için kendimi kötü hissediyor muyum?’ sorusunu sorun.
Çocuğunuz hayatınızın merkezinde olabilir ancak hayatınızın ve rollerinizin tamamı sadece ‘ebeveynlikten’ ibaret değil, olmamalı. İlişkilerinizi sağlıklı şekilde sürdürmek, işe gidip gelmek, alışveriş yapmak ya da hobilerinize zaman ayırmak birey olarak her koşulda ve her rolde en önemli ihtiyaçlarınızdan. Ve bu temel ihtiyaçlarınızı karşılamadan çocuğunuza ayıracak enerjiyi de bulabilmeniz mümkün değil. Çocuğunuzun en az onunla tüm gün oyun oynayacak ve istediği zaman ulaşabileceği bir ebeveyn kadar; kendi ihtiyaçlarını karşılayabilen, mutlu ve huzurlu bir rol modeline de ihtiyacı olduğunu unutmayın.
2. Çocuğun topluluk içinde ‘utanç verici’ davranışlarda bulunması
Çocuğunuz markette alışveriş yaparken istediği alınmadığı için çığlık çığlığa yerde tepindiğinde ya da parkta diğer çocuklara oyuncak, taş, kum fırlattığında eminiz içinizden ‘Ben nerede yanlış yaptım?’ diye sorup kendinizi suçlu ve çaresiz hissettiğiniz anlar oluyordur. Çevrenizdeki insanların bakışları her ne kadar yargılamadan çok sempati gösteriyor olsa da, disiplin stratejilerinizin eksik olduğunu, davranış beklentilerinizi ifade etmek konusunda yetersiz olduğunuzu, çocuğunuzla sağlıklı sınırlar çizemediğinizi düşünerek kendinizi bu durum nedeniyle suçlu hissetmeniz çok olası.
Böyle bir durumla karşı karşıya olduğunuzda, çocuğunuzun sandığınız kadar masum olmadığının ve ihtiyaçlarını karşılamak için zaman zaman sizin zaaflarınızı acımasızca kullanabileceğinin bilincinde olmalısınız. Özellikle çocuğunuz verilen yönergeleri uygulayabilecek gelişmişlik seviyesindeyse, davranışlarının sorumluluğunu alması ve sonuçlarına katlanması gerektiğini kendinizi suçlu hissetmeden ona aktarabilirsiniz.
3. Çocuğun yeterli ve sağlıklı beslenememesi
Ebeveynlerin en büyük suçluluk kaynaklarından biri de çocuklarını yeterince besleyememiş olmaları ya da sağlıksız gıdalarla beslemiş olmalarıdır. Çocuklar yemek konusunda çok seçici olmakla birlikte, bir gün bayılarak yedikleri bir besini ertesi gün ağızlarına koymamakta ustadırlar. Çocuğun yetersiz beslenmesi, gerekli besin öğelerini alamaması, sağlıksız ve şekerli besinler tüketmek istemesi anne ve babalar için büyük bir suçluluk kaynağı olabileceği gibi, yemek masasını savaş alanına çevirmek de bu suçluluğun giderilmesine yarıdmcı olmayacaktır. Yemesi gerektiğini düşündüğünüz şeyleri yemediğinde suçlu hissetmenize gerek yok, zira çocuğunuz yeterince brokoli yiyemedi diye gelişimi eksik kalmayacak. Siz onunla inatlaşmaktan ve kendi dediklerinizi yaptırmaya çalışmaktan vazgeçtiğiniz sürece, onun da farklı yiyecekleri denediğini ve acıktıkça beğenmese de doymak için elindeki seçenekleri değerlendirmeye başladığını göreceksiniz. Her konuda olduğu gibi, beslenme konusunda da ipin ucunu kaçırmadığınız ve dengeli olduğunuz sürece sağlıksız şeyleri tüketmesi konusunda da gergin ve suçlu hissetmenize gerek yok.
4. Ekran karşısında vakit geçirmesine izin vermek
Başa çıkamadığını ve tükendiğini hissettiği anlarda ebeveynlerin en çok başvurduğu ancak kendilerini en çok suçlu hissettikleri durumların başında çocuğun ekran karşısında vakit geçirmesine izin vermek geliyor. Bazı uzmanlar için elektronikler ve ekran obeziteden dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna kadar ‘tüm kötülüklerin anası’yken, bazı uzmanlar dengeli ve kontrollü şekilde ekran karşısında olmanın çocuğun gelişimine katkı sağlayabileceğini söylüyor. Her akşam yarım saat oyun oynamasına izin vermek ya da haftada bir kez ailecek izlenebilecek filmlerden birini izlemek gibi durumlarda, çocuğunuzun ekran karşısında oturmanıza izin verdiğiniz için kendinizi suçlu hissetmenize gerek olmayacaktır.
5. Çocuğa bağırmak
Hepimizin birey olarak sınırları var ve bu sınırlar ihlal edildiğinde, sınır ihlalini yapan kişi çocuğumuz bile olsa sinirlenebiliyoruz. Bu anlamda en rahat olan anne babaların bile sınır kavramının farkında olmayan çocuklarına sinirlenmesi ve öfkelenmesi kaçınılmaz. Ve bazı durumlarda, özellikle çocukla iletişim kurmakta zorlandığınızda ve derdinizi anlatamadığınız anlarda kendinizi tutamayıp yüksek sesle konuşma ihtiyacı duyabilirsiniz. Çocuğunuz trafiğin yoğun olduğu bir sokakta aniden yola fırladıysa, panikle geri dönmesi için ona bağırmanız son derece normal. Bu tarz durumlarda sesinizi yükseltmenizin hangi amaca hizmet ettiğini gözden geçirmek kendinizi daha az suçlu hissetmenize neden olabilir. Ancak bağırma davranışınız alışkanlık haline geldiyse ve çok sık bağırarak konuştuğunuzu düşünüyorsanız, stres seviyenizin ne kadar yüksek olduğunu ve öfke kontrolüyle ilgili profesyonel yardıma ihtiyacınız olabileceğini aklınızda bulundurun.
Çocuklarınıza karşı neden sabrınızı koruyamadığınızı anlamanız ve öfkeli olduğunuz anlarda öz düzenleme becerileriyle kendinizi sakinleştirmeyi öğrenmeniz, çocuğunuza zarar veren yüksek sesle konuşma ve bağırma davranışınızı sağlıklı yollarla yönetmenize yardımcı olacaktır.
Ayrıca sesinizi yükselttiğiniz ve bundan suçluluk duyduğunuz zamanlarda kendinizle ilgili yaşadığınız hayal kırıklığını ve hissettiğiniz olumsuz duyguları reddetmek ve kendinize öfkelenmek yerine kabul ve affedicilik konusunda kendinizi geliştirmek de suçluluk hissini azaltmanıza yardımcı olabilir. Çocuğunuza ona neden kızdığınız konusunda açıklama yapmanız hatanızı onarmanız konusunda etkili olabilir ancak kendinizi ve onu affettiğinizi söylediğinizde, bağışlayıcı olması konusunda da gelişimine katkı sağlayabilirsiniz.
Ebeveynlikte suçluluk duygusu ile baş etmenin yolları
Tüm sorumluluğu size ait olan ve size bağımlı yaşayan bir canlıya, kasıtlı olmasa da zarar vermiş olma ihtimalinin bile son derece ağır bir duygusal yük olduğunun farkındayız. Ancak her insan gibi ve hayatınızdaki her rolde olduğu gibi ebeveynlikte de hata yapmanız son derece doğal. Yine de suçluluk hissini azaltmak ve ebeveynliğin keyfini çıkarmak için aşağıdaki önerilerimiz işinizi kolaylaştırabilir:
1. Her şeyden önce iyi bir rol model olmaya çalışın
Siz kendinizi yaptığınız hatalar için affedemediğiniz sürece çocuğunuzdan yaptığı hatalar karşısında kendisine şefkatle yaklaşmasını isteyemezsiniz. Siz kendi ihtiyaçlarınızı karşılamadığınız sürece, çocuklarınızın ihtiyaçlarını karşılayabilecek enerjiye sahip olmayı kendinizden bekleyemezsiniz. Siz sağlıklı ilişkiler kuramadığınız ve iletişimlerinizde çatışmaya dayalı bir örüntü sürdürdüğünüz sürece çocuğunuzdan ‘uslu durmasını, bağırmamasını, isteklerini ağlamadan söylemesini’ isteyemezsiniz. Elinizden bırakmadığınız, tuvalete giderken bile yanınızda götürdüğünüz telefonunuzda saatlerinizi geçirirken, çocuğunuzdan telefonunu ya da tabletini kapatmasını talep edemezsiniz. Dolayısıyla kendinizi suçlu hissetmemek için ilk yapmanız gereken şey kendi ihtiyaçlarını önceliklendiren, sosyalleşen ve kendi öz bakımına zaman ayıran bir ebeveyn olmak.
2. Kendinizin ve çocuğunuzun biricikliğine güvenerek gelecekle ilgili endişelerinizden özgürleşin
Ya asla öğrenemezse? Ya başını büyük bir belaya sokup da hayatını mahvederse? Ya yaptığım hatalar yüzünden kalbinde hayatı boyunca onarılamayacak yaralar açtıysam? Ya ona zarar verdiysem? Korkularınız ve endişeleriniz ne kadar büyük olursa olsun, bu endişeleri ömür boyu omzunuzda taşımak doğru kararlar vermenize yardımcı olmayacaktır.
Nasıl bir hata yapmış olursanız olun, yeni öğrendiğiniz ve bugüne kadar hatalı şekilde yaptığınız şeyleri değiştirmek için hiçbir zaman geç olmadığını aklınızda bulundurun. Geçmişte yaptığınız hatalara bugünden baktığınızda kendinizi yargılamanız çok kolay olabilir ancak o an, o koşullarda, sahip olduğunuz kaynaklarla elinizden gelenin en iyisini yaptığınıza emin olun. Çocuğunuzun erken dönemleri her ne kadar gelişimin de en hızlı olduğu dönemler olsa da, değişim için hiçbir yaşın geç olmadığını en iyi kendi değişim ve dönüşüm yolculuğunuzu gözden geçirerek anlayabilirsiniz. Hiçbirimiz mükemmel anne babalarla büyümedik, ki ‘mükemmel ebeveynlik’ diye bir kavramın gerçek olmadığını da çok iyi biliyoruz. Çocuğunuza ve kendinize güvenin ve potansiyelinizi gerçekleştirmek için çaba gösterdiğinizi, çocuğunuzun geleceğiyle ilgili her zaman mümkün olabilen en iyi kararı verdiğinizi unutmayın.
3. ‘Kişisel algılama’ tuzağına düşmeyin
Duygu yönetimi ve öz düzenleme becerileri henüz gelişmemiş olan çocuklar öfke nöbetleri geçirirken ya da ihtiyaçlarının karşılanmadığını düşündükleri anlarda çevrelerindeki kişilere karşı son derece acımasız ithamlarda bulunabilirler. Ağızlarından ‘Senden nefret ediyorum!’, ‘Seni hiç sevmiyorum!’, ‘Dünyanın en kötü babasısın.’, ‘Keşke beni hiç doğurmasaydın!’ gibi son derece kırıcı ve suçluluk duygusunun oluşmasına neden olan cümleler çıkabilir.
Belki kendinizden bile çok sevdiğiniz birinden böylesine kırıcı sözler duymanın ve bunu kişisel algılamamanın çok zor olduğunun farkıdayız. Ancak çocukların kurdukları kırıcı cümlelerin altlarının dolu olmadığını ve öfkelerinin sonsuza kadar sürmeyeceğini unutmamanız gerekiyor. Böyle durumlarda soğukkanlılığınızı koruyarak biraz sakinleşmesine izin verdikten sonra neden size bu kadar kızgın oldukları hakkında detaylı bir konuşma yapmanız ve kastettikleri şeyin ne olduğunu anlamanız kendinizi suçlu hissetmemenize, hatalıysanız bile hatanızı düzeltmenize ve özür dileyerek kendinizi daha iyi hissetmenize aracı olabilir.
Duygusal savunmalarınızı bir kenara bırakın ve söyleyeceklerini dinleyin. Tavsiye vermek ya da kendi egonuzu tatmin etmek için ona ders vermek yerine, çocuğunuzla sağlıklı bağlantı kurmaya odaklanın.
4. Öz düzenleme becerilerinizi geliştirin
Kendinizi, suçlu hissetmenize neden olan davranışları yaparken yakaladığınız anlarda derin bir nefes alarak bir süreliğine sinirlerinizin pause tuşuna basın ve her şeyi geri sararak baştan başlayın. O an yaşadığınız yoğun duyguların etkisiyle mantıklı olmayan kararlar verebilir ve ileride pişman olacağınız davranışlar sergileyebilirsiniz. Bir süre kendinizle baş başa kaldığınızda, topraklandığınızda ve sakinleştiğinizde hangi duyguların gittiğini, hangi duyguların hala sizinle olduğunu gözden geçirin. Duygu regülasyonu ve öz düzenleme becerisi edinmiş olmak, sadece kriz anlarında tepkilerinizi ve davranışlarınızı kontrol etmenize yardımcı olmayacak, aynı zamanda çocuğunuzun da öfke nöbetlerinde sizi örnek alarak benzer öz düzenleme becerilerini kullanmayı öğrenmesini sağlayacak.
Çocuklar duygularını regüle etmek konusunda gerekli kaynaklara sahip olmadıkları için, yoğun duygular yaşadıkları anlarda bu duyguları kapsayabilecekleri ebeveynlerine ihtiyaç duyarlar. Kendi öz düzenleme becerileriniz iyi olmadığında ve duygularınız kendi bedeninizde çok fazla yer kapladığında, çocuğunuzun duygularıyla baş etmekte de zorlanabilirsiniz. Çocuğunuzun duygusal ihtiyaçlarını karşılayamadığınız için kendinizi suçlu hissettiğiniz zamanlarda, kendi öz düzenlemenize zaman ayırabilir ve onun duygularını da kapsayabilmek için sinir sisteminizde alan açabilirsiniz.
Son olarak, bireysel olarak uygulanabilecek bu suçluluk hissiyle başa çıkma stratejilerinin yanı sıra, anne babanın ortak bir tutumla hareket etmesi ve çocuğun uyması gereken kurallar konusunda tutarlı davranmaları da son derece önemli. İş yükünün ve sorumlulukların bir tarafa daha fazla yüklenmiş olması, suçluluk hissini artırabilen faktörlerden biri. Sorumlulukları paylaşmak, çocuğa tutarlı davranmak ve ortak bir ebeveyn dili belirleyerek çocukla iletişimde bu dili kullanmak olası problemlerin önüne geçeceği gibi, başa çıkmakta zorlanılan yoğun duyguları da paylaşmanıza ve ebeveynler olarak birbirinize destek olmanıza yardım edebilir.
İlginizi çekebilir: Yeni anne-baba olmuş kişilerde ortaya çıkan ”ebeveynlik travması”
Kaynaklar: Natural Child, Life Hacker, Very Well Family