Anosognazi: Hastalığını inkar etmek mi, yoksa fark edememek mi?

Anoreksiya nervoza ve diğer yeme bozukluklarının özellikle bu rahatsızlıkları yaşayan kişilerin yakınları ve tedavi uzmanları için yarattığı en büyük güçlüklerden biri, hastanın, durumunu görememesi yani HASTALIĞINI FARK EDEMEMESİDİR.

Lauren Muhlheim, tıp dilinde anosognazi (anosognasia) adı verilen bu durumu kısıtlayıcı tipteki yeme bozuklukları açısından şöyle açıklıyor: “Kişi hasta olmadığına, bu yüzden endişelenecek bir durum da olmadığına ve tedaviye ihtiyaç duymadığına inanır.” Kısacası, yeme bozukluklarıyla mücadele edenler “iyileşmek için yeterince hasta olmadıkları” fikrine o kadar bağlanırlar ki sağlıklarının nasıl bir tehlike altında olduğunu göremezler.

Yeme bozuklukları danışmanı Tabitha Farrar’ın konuyla ilgili yazısında belirttiğine göre, anosognaziye özellikle kısıtlayıcı tipteki anoreksiya nervoza hastalarında rastlanıyor. Kişinin hastalığını fark edemediği için tedaviye yanaşmamasına neden olan bu durum ilk zamanlarda ne yazık ki yanlış yorumlanmış ve anatomik bir temeli olduğu anlaşılana kadar inkâr ya da kasten hasta kalmaya devam etme isteği olarak görülmüş. Hâlbuki bugün biliyoruz ki, anosognazi beynin yapısında meydana gelen değişikliklerden kaynaklanan bir durum.

Bu noktada, anosognazi ve yeme bozuklukları arasındaki ilişkiyi gözden kaçırmak mümkün değil çünkü beynin yeterince beslenmemekten etkilendiğini biliyoruz. Dr. Vandereycken 2006 yılında yazdığı bir makalede, “Anoreksiya nervoza vakalarının pek çoğunda hastanın aşırı zayıflığını fark edememesi nörolojik rahatsızlıklarda yaygın olan anosognaziye benziyor,” demiştir.

Yetersiz beslenme beyne zarar vererek belli başlı duyular, sezgi ve kavrayış yetileri üzerinde geçici bir “körlük” oluşturur. Laura Collins, yeme bozukluğuyla mücadele eden kendi kızıyla yaşadıklarından yola çıkarak anlattığı bir yazıda durumu şöyle açıklıyor: “[bu körlük] kişinin kontrolünde değildir ve biz ne kadar mantıklı yaklaşsak ya da tersine öfkemizi açığa vursak da bunların hiçbiri hasta kişiye durumunu görmesi için yardım etmez.

Özellikle çocuğumuz, eşimiz dostumuz ya da yeme bozukluğu olan yakınımız bu rahatsızlığı uzun zamandır yaşıyorsa. Hastalığın geçmişi ne kadar eskiye dayanırsa, anosognazi dediğimiz durum da o kadar şiddetli olacaktır. Ayrıca, toplumların kilo vermek ve ‘fit’ kalmak için kontrollü yiyip spor yapmak gibi davranışları yücelttiğini ve bunların yeme bozukluklarına zemin hazırlayan, onların yolunu sağlamlaştıran davranışlarla aynı olduğunu gözden kaçıramayız.”

Ruhsal rahatsızlıklarla mücadele eden insanlara destek olmak için kurulan Amerika merkezli NAMI, beynin ön lobu %100 çalışmadığında, diyor, kişi öz imajındaki (beden algısı ve benlik duygusu) değişimleri fark etme yetisini tamamen ya da kısmen kaybeder. Yani, beyin ile benlik algısı arasında bir nevi güncelleme aksaması olur.

Bu açıklamadaki güncelleme kelimesi önemli sanıyorum. En azından anosognazi ile yeme bozuklukları arasındaki bağlantıyı daha iyi bir şekilde anlamımızı sağlıyor. Kişinin benlik algısı hastalık nedeniyle güncelleme yapmaktan aciz kalıyorsa, demek ki kendimizi ve bedenlerimizi hastalanmadan önceki halimizle görüyoruz. Kayıtlarımızda en sağlıklı olan son halimiz saklı. Bu nedenle de gerçeği, yani hasta olduğumuzu ve tedaviye ihtiyaç duyduğumuzu algılayamıyoruz.

Bu noktada anosognazi ne değildir diye sorsak belki daha net bir tablo çıkar önümüze. İnkâr değildir. Bundan farklı, bunun ötesinde bir şey. Bir sorununuz olduğunu bilmenize rağmen “hayır, iyiyim,” diyorsanız, evet bu inkârdır. Ama herhangi bir sorununuz olduğunu bilmiyorsanız, bilmediğiniz şeyi inkâr edemezsiniz.

Psikolog Lucia Giombini, hocası Profesör Bryan Lask’ın çalışmalarında onun anoreksiya nervozayı bir paradokslar halkası olarak tanımlamasının dikkat çekici olduğunu belirtiyor. Söz gelimi, hastalıktan önceki haliyle kişi son derece uyumlu ve uzlaşmaya açıkken, hastalığı sırasında inatçı, isyankâr ve eleştiriye ya da yardıma tamamen kapalı bir hale geliyor. Ne kadar zayıf olduklarını göremiyor, halen kilo verme amacı taşıyorlar. Karınları aç olmasına rağmen tok hissediyor, halsizliklerine rağmen güçlü olduklarını düşünüyorlar. Çoğunlukla kendilerini aç bırakıyorlar ama bazen de tıkanırcasına yemek yiyorlar; kısacası yiyeceklere takıntılı bir haldeler ama ondan köşe bucak kaçıyorlar da.

Başarılı olmalarına, etraflarınca sevilmelerine rağmen kendilerine değer vermiyorlar ve yetersiz olduklarını düşünüyorlar. Hastalıkları her ne kadar kendilerine zarar verse de, onu güvenilir bir sığınak ya da dost olarak görüyorlar. Ara ara durumlarını fark eder gibi oluyorlar ama sonra yeniden anosognazi dediğimiz hali yaşıyorlar, yani hasta olduklarını göremiyorlar.

Yeme bozuklukları gibi fiziksel ve ruhsal rahatsızlıkların tedavisinde hasta olduğumuzu, bakıma, desteğe ve iyileşmeye ihtiyacımız olduğunu fark etmek zincirin ilk halkası – hem de son derece sağlam olması gereken bir halka.
Peki, anosognazi halinden nasıl kurtulacağız? Yeme bozukluklarıyla mücadele eden sevdiklerimize ve yakınlarımıza nasıl yardımcı olacağız? Öncelikle sabır ve kararlılık. Çünkü önümüzde uzun ve zor bir yol var.

Dr. Vandereycken, yeme bozukluğu olup bunu fark edemeyen biriyle iletişim kurmanın ve onu tedavi olmaya ikna etmenin çok kolay olmadığını söylüyor. Deneyimlerine göre bu noktada üç kritik stratejinin işe yaradığını fark etmiş:
Destek: Yeme bozukluğuyla mücadele eden sevdiğinizi önemsediğinizi belli edin.
Anlayış: Onun kendisine zarar veren bir hastalığa neden bu kadar tutunduğunu anlayamasanız da ona anlayış göstermeye çalışın.
Dürüstlük: Onun sizden nefret etmesinden ya da uzaklaşmasından korkmadan, ne olursa olsun gerçeği söyleyin.

Tabitha Farrar ise hasta kişiye anosognazi ile ilgili yazılar okutmanın işe yarayabileceğini söylüyor. Özellikle de bu kişi yetişkinse. Başta direnç gösterebilir, kulaklarını ve gözlerini her türlü bilgiye kapatabilir ama içten içe bu hastalığın kendisini ne kadar mutsuz ettiğini ve bu şekilde yaşayamayacağını biliyordur. Yardım elinizi uzatmanız yeter.

Son olarak, sağlıklı beyin aslında bir yere gitmiş değil. Sadece yeme bozukluğuna teslim olmuş beynin asılsız tepkileri ve hisleri altında kalmış durumda. Yeme bozukluğunu sağlıklı beyni esaret altında tutan bir haydut olarak düşünürsek, siz bu haydutla konuştuğunuzda o da size bağıracak, söylediklerinizi bastırmaya çalışacaktır. Ama tutsak edilen yine de sesinizi duyar ve orada olduğunuzu bilerek rahatlar.

Anosognazinin fiziksel bir durum olduğunu yeniden vurgulayalım ve kişinin kolaya kaçtığını ya da inkâra yöneldiğini düşünerek aldanmayalım. Güzel haberse, beyin yeterli beslenme ve sağlıklı kiloya gelinmesiyle iyileşiyor. Anosognazi hali geçtikten sonra geriye motivasyonun yüksek tutulup kişinin fiziksel iyileşmeyle birlikte psikolojik destek de alarak sağlığına tam anlamıyla kavuşması kalıyor.

Kaynaklar:
https://www.verywellmind.com/brain-starvation-and-recovery-in-anorexia-nervosa-1138303
https://www.healthyplace.com/blogs/eatingdisorderrecovery/2010/05/my-daughter-does-not-want-to-recover-from-her-eating-disorder
https://tabithafarrar.com/2016/12/anosognosia-eating-disorders-dont-know-sick/
https://www.edcatalogue.com/support-loved-ones-ambivalent-professional-eating-disorder-treatment/
https://thepsychologist.bps.org.uk/volume-29/august/quest-identity-recovering-eating-disorders
Jennifer L. Gaudiani, Sick Enough: A Guide to the Medical Complications of Eating Disorders, Routledge, 2018.

İlginizi çekebilir:

Tıkanırcasına yeme bozukluğu neden teşhis edilemiyor?
Yemek tercihleriniz arkadaşlarınızın tercihlerine göre mi şekilleniyor: Kıyaslamayı bırakmak
Yemek tercihleriniz arkadaşlarınızın tercihlerine göre mi şekilleniyor: Kıyaslamayı bırakmak
Çocuğunuz yeme bozukluğu yaşıyor olabilir mi: Ona nasıl yardımcı olabilirsiniz?
Yeme bozukluklarını tanıyın: Bu tür bir rahatsızlık yaşayan birine nasıl yardımcı olabilirsiniz?